Μυθικό και ιερό βουνό στην αρχαιότητα ο Ψηλορείτης ή Ίδη είναι το ψηλότερο βουνό της Κρήτης με υψηλότερη κορυφή τον Τίμιο Σταυρό (2.453 μ.) και ένα από τα ψηλότερα βουνά της Ελλάδας. Η ονομασία Ψηλορείτης είναι νεώτερη και αναφέρεται στο έγγραφο διανομής της Κρήτης στα δώδεκα αρχοντόπουλα το 1184 ως “το όρος το υψηλόν”. (Η αρχαία ονομασία “Ίδη” ή στη δωρική διάλεκτο “Ίδα” προέρχεται από την εξαίσια θέα που παρουσιάζεται από την κορυφή, από όπου φαίνονται μεγάλες εκτάσεις (σχεδόν ολόκληρη η Κρήτη) και μάλιστα οι αρχαίοι έλεγαν ότι το βουνό αυτό έχει το προνόμιο να βλέπει τον ήλιο πριν ανατείλει.) Η πιο ακριβής ετυμολογία της λέξης “Ίδη” ή “Ίδα” σημαίνει δασωμένο βουνό, δρυμός ή άλσος, πράγμα το οποίο υποδηλώνει ότι κατά τους αρχαίους χρόνους η δασοκάλυψη και γενικά η βλάστηση ήταν πολύ πιο πλούσια από αυτήν που βλέπουμε σήμερα.

Οι νότιες πλαγιές είναι απότομες και το μεγαλύτερο ποσοστό της περιοχής είναι καρστικοποιημένο και περιλαμβάνει φαράγγια, πόλγες, πολυάριθμες δολίνες και πολλές εκατοντάδες σπήλαια και βάραθρα περιλαμβανομένων και του βαθύτερου της Ελλάδας (- 475 m).

“Mα πλιά συχνά παρά ποθές 
στην Ίδα εκατοικούσα κείνο τον τόπο ορέγουνταν, 
εκείνον αγαπούσα. Εκεί ήσα κάμποι και βουνά 
και δάση και λαγκάδια. 
Χορτάρια, λούλουδα, φυτά 
και βρύσες και πηγάδια. 
Δέντρη μ’ αθούς και με καρπούς 
και δροσερά λιβάδια. 
Μετόχια με πολλούς βοσκούς 
και αρίφνητα κουράδια…” 
(ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ – μέρος Β – 633-638) 

Εκτός από τον πλούτο της σε δάση η Ίδη “η πολυπίδαξ” κατά τον Όμηρο ήταν πλούσια σε νερά. Στον Ερωτόκριτο γίνεται αναφορά εκτός από τη βλάστηση και σε βρύσες και πηγάδια ενώ στη Θεία Κωμωδία του Dante Alighieri τα νερά του μικρού ποταμού της κόλασης έρχονται από την Ίδη. Ο Ηρόδοτος αναφέρει “χώρη υψηλέ τε και ίδησι συνηρεφής” δηλαδή ότι υπήρχε εκεί πυκνή δεντρώδης βλάστηση, ενώ ο Φαραώ Τούθμωσις (1501 -1447 π.Χ.) προμηθευόταν από τα δάση της Κρήτης ξυλεία για ναυπήγηση πλοίων, πράγμα που επιβεβαιώνει την κατάσταση της βλάστησης που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Κατάλοιπα της βλάστησης είναι σήμερα τα πρινοδάση του Ρούβα, της Τρυγιόδω, του Φαραγγιού Βοριζίων κλπ ενώ στις χαμηλότερες πλαγιές είναι άφθονα τα σφεντάμια, οι πρίνοι ή δρύες, τα κυπαρίσσια, οι κουμαριές, οι σχίνοι κλπ. Ο Πλάτων στους Νόμους του παρουσιάζει την Κρήτη “πλήρης μνημειώδους ωραιότητας δασών”, ενώ ο Ησίοδος στη θεογονία του αναφέρεται για τη “δασωμένη Ίδη”. Τα περισσότερα από τα δάση της Κρήτης κατεστράφησαν κατά τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου για τη διαμόρφωση εκτάσεων για καλλιέργεια και για βόσκηση ζώων. Η αποδάσωση συνεχίστηκε στους ιστορικούς χρόνους και επιταχύνθηκε κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής, Αραβικής και Βυζαντινής περιόδου ενώ η πιο καταστρεπτική περίοδος υπήρξε αυτή της Ενετικής και Οθωμανικής κατάληψης της Κρήτης κατά το 13ο μέχρι τον 19ο αιώνα.

Όταν έχεις αφήσει πίσω σου τα πεδινά του νησιού και ανεβαίνεις προς το λίκνο “… εις το οποίον εγεννήθη, ανετράφη υπό πολλαπλάς φροντίδας και άγρυπνον φρούρηση, διήλθε την εφηβεία, ηνδρώθη, απέθανεν έτι νέος και ετάφη ο Κρηταγενής Ζευς…” η αίσθησή σου αλλάζει. Γη, πέτρες χαρακωμένες από τον άνεμο, χρώματα άγρια, παράξενα, που αντανακλούν το φως και το εκσφενδονίζουν πίσω με δύναμη, υποδηλώνουν την πνευματικότητα του Ψηλορείτη. Εκεί, έξω από το Ιδαίον Άντρον, παρατηρώντας κάτω από το φως του φεγγαριού το οροπέδιο της Νίδας, αισθάνεσαι να βουλιάζεις σε μιαν έκσταση που δημιουργεί το απόλυτο γυμνό. Ναι, μόνο εδώ θα μπορούσε το ανθρώπινο πνεύμα του πρώτου κατοίκου της Κρήτης να μετουσιωθεί σε θεότητα. Μια θεότητα, που στάθηκε πάντα στα μέτρα και το μέγεθος του ανθρώπου και αυτό ακριβώς είναι το μεγαλείο των θεών αυτού του τόπου, ότι ποτέ δεν ξέχαοαν την ανθρώπινη καταγωγή τους. Εδώ, από το πάντρεμα της γης και του ουρανού, συντελέστηκε η αυγή του ανθρώπινου ξυπνήματος στην Κρήτη. Ο Κρηταγενής Δίας είναι η προσωποποίηση αυτής της αιώνιας ένωσης. Στο χώρο του Ιδαίου Άντρου το σώμα σου γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη θύμα της ίδιας του της φύσης όταν κάτω από το πρωινό φως θα νοιώσεις να αιωρείσαι στο θόλο της σπηλιάς σμίγοντας με όλους αυτούς που μέσα στο χρόνο ευτύχησαν να ανηφορίσουν προς τον αιώνιο Ψηλορείτη αναζητώντας την πηγή των ονείρων και του μύθου.