Του Γιάννη Σακελλαράκη 

“Τα θεμέλια μου στα βουνά και τα βουνά

σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους

και πάνω τους η μνήμη καίει, άκαυτη βάτος “

Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί, 6, I -4, 

Ψηλά, στα 1.498,9 μ. το κρητικότατο των κρητικών βουνών περιέκλεισε στα σπλάχνα του, σε μια σπηλιά, ένα σπουδαίο τμήμα της κρητικής ιστορίας. Ο μύθος της γέννησης και ανατροφής του Δία από τη Ρέα, με τις χαρακτηριστικές του λεπτομέρειες για την κατάποση της σπαργανωμένης πέτρας από τον Κρόνο, την κρούση των ασπίδων από τους Κουρήτες, καθώς και την τροφό αίγα Αμάλθεια, έθρεψε γενεές πανελλήνων προσκυνητών. Και είναι πολλές οι αναφορές στο Ιδαίον Άντρο, από τον Όμηρο, σχετικά με την κάθε εννιά χρόνια συνομιλία του Μίνωα με τον Δία, μέχρι τον Στράβωνα, από τον Πίνδαρο μέχρι τον Ευριπίδη και από τον Πλάτωνα μέχρι τον Θεόφραστο, αναφορές που κατέστησαν το Ιδαίον Άντρο διάσημο ήδη στην αρχαιότητα. Δύο μεγάλες ανασκαφές στο Ιδαίον Άντρο το 1885 και εκατό χρόνια αργότερα το 1982-85 βεβαίωσαν την ένταση της λατρείας σ’ αυτή τη Βηθλεέμ της αρχαιότητας. Τα παμπληθή αφιερώματα από τις πιο πολύτιμες ύλες, χρυσό, ασήμι, χαλκό, ελεφαντόδοντο, ημιπολύτιμες πέτρες, μέχρι τη φαγεντιανή, την ορεία κρύσταλλο, το γυαλί, το κόκαλο και τον πηλό και σε ποικιλία ειδών, αγγεία και σκεύη, νομίσματα, σφραγίδες και κοσμήματα, συγκρίνονται μόνο με αυτά των άλλων πανελλήνιων ιερών. Οι περίφημες χάλκινες ασπίδες του Ιδαίου Άντρου συγκαταλέγονται ανάμεσα στα εκλεκτότερα έργα τέχνης του αρχαίου κόσμου. Πολλές είναι οι εισαγωγές από την Αίγυπτο και τη συροπαλαιστινιακή ακτή, αλλά και βαθύτερα από την Ανατολή. Τεχνίτες από τη βόρεια Συρία εργάσθηκαν για την κατασκευή του ελεφάντινου θρόνου του Δία, που κατά την παράδοση είδε ο Πυθαγόρας. Χιλιάδες προσκυνητές κράτησαν στο χέρι τους λυχνάρια που κατασκευάσθηκαν σε ποικίλα κρητικά εργαστήρια, αλλά και σε άλλα της Κορίνθου, της Αττικής, της Ιταλίας και τηςΑιγύπτου. Στο Ιδαίον Άντρο η ζωή αρχίζει στο τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ., στα ύστερα νεολιθικά χρόνια και συνεχίζεται από τότε αδιάσπαστη. Όπως είναι φυσικό, η λατρεία έχει ξεχωριστές περιόδους ακμής στην υστερομινωική (ΥΜ I) περίοδο, τον 16ο αι. π.Χ., τα γεωμετρικά χρόνια, τον 8ο αι. π.Χ. και τα ρωμαϊκά χρόνια.

Ακόμη και την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη κάποιος Πλούταρχος επαίρεται γιατί μυήθηκε στα μυστήρια του Ιδαίου Άντρου. Στη δεύτερη χιλιετία π.Χ., αποδέκτης της λατρείας είναι ο μινωικός Θεός της βλάστησης, που πεθαίνει και γεννιέται κάθε χρόνο. Γι’ αυτό και ο διάδοχός του, ο Κρηταγενής Δίας, αν και για όλους τους ‘Ελληνες είναι αθάνατος, για τους Κρήτες όμως πεθαίνει κάθε χρόνο στο Ιδαίον Άντρο και ξαναγεννιέται. ‘Οπως πρέπει για τον τόπο, που το χειμώνα σβήνει κάθε ίχνος ζωής, για να ξαναζωντανέψει πάλι την άνοιξη.