Το ελληνικό κέφι, η ρωμαίικη λεβεντιά κι η ελευθερία γεννήθηκαν στ’ Ανώγεια. Καρφωμένο το χωριό πάνω στα βράχια του Ψηλορείτη, φα­ντάζει περήφανο, αναρχικό. Περιφρονεί τελείως τους κοινωνικούς νόμους που ’φτιαξαν οι άνθρωποι και βρίσκεται αγκαλιά με κάθε νόμο της φύ­σης…

Οι Ανωγειανοί δεν δέχτηκαν ποτέ αφεντικό πάνω απ’ το κεφάλι τους. Ούτε ξένους κατακτητές ούτε ντόπιους δικτάτορες. Δυο φορές έκαψαν το χωριό τους οι Τούρκοι κι οι Γερμανοί το ισοπέδωσαν μια και καλή.

Ξεροκαμένο από τον ήλιο, ζωντανεμένο από τους λεβεντογέρους που κάθονται στα καφενεία, τις όμορφες κοπελιές με τα γκριζογάλανα μάτια που χαμογελούν, τις μαυροφορεμένες γυναίκες-μανάδες, γιαγιά­δες, χαροκαμένες χήρες- και τους νιους με τις μακρές γενειάδες και τις μαύρες πουκαμίσες και τις βαριές μπότες που ’ναι έτοιμες να αρχίσουν τον πεντοζάλη, ν’ ακούσουν τη λύρα και να τραγουδήσουν τις μαντινάδες τους, με μια λέξη: να πετάξουν ψηλά πάνω απ’ τα καθημερινά. Το χωριό απάνω, η Πέρα Χώρα λίγο πιο κάτω, είναι γελαστό μέρα νύχτα ενώ ο Άλμπερτ Σβάιτσερ (θέλω να πω ο Δήμαρχος) πηγαινόρχεται πάντα αμίλητος, σκεπτικός. Ούτε λόγους βγάζει ούτε την εξουσία παριστάνει…

Κάθομαι το δειλινό στην πιο όμορφη πλατεία της Κρήτης. Την πλα­τεία του Αϊ-Γιώργη. Μια πλατεία που τριάντα χρόνια έχω να δω στην Ελ­λάδα. Στη μέση μια μικρή εκκλησία με το καμπαναριό της είναι σαν να φυτρώνει μες στα λουλούδια και τις γλάστρες, άσπρη, καθαρή. Από μέσα ακούγονται διακριτικά οι ψαλτάδες να μουρμουρίζουν ευλαβικά τον εσπε­ρινό. Η χριστιανική πίστη εδώ είναι αληθινή, μυρίζει λιβάνι, γάλα, γιασεμί και γλυκό του κουταλιού. Όλα απλά, ανθρώπινα. Ούτε στόμφος, ούτε θαύματα. Καμιά υποκρισία.

Καθώς πέφτει ο ήλιος κι αρχίζει η βασιλεία του φεγγαριού, οι φωνές των ψαλτάδων αραιώνουν, χαμηλώνουν, τέλος σβήνουν… Στην πλατεία, ανάμεσα σ’ ένα άγαλμα, φυτεμένο κι αυτό μέσα σε λουλούδια και πράσινο, οι Ανωγειανοί, γέροι, γριές, νέοι, παιδιά και μωρά, έχουν γεμίσει τα τέσσερα πέντε καφενεία και πίνουν την τσικουδιά τους, τρώνε το παγωτό τους. Σιγά σιγά μια παρέα μπαίνει στη μέση κι οι μαντινάδες και οι λύρες παίρνουν τη θέση των εσπερινών που μόλις τέλειωσαν. Είναι σαν να συνεχίζουν με άλλο τρόπο την ψαλμωδία… Σε λίγες ώρες η Ανωγειανή, η Κρητικιά τρέλα, αυτό το εθνικό προϊόν του νησιού, έχει ανάψει! Οι  γυναίκες έρχονται κοντά με μπουκάλια από τσικουδιά, στέκονται πάνω απ’ τα κεφάλια, απ’ τις μαντίλες των αντρών και γεμίζουν τα ποτήρια… Έχει περάσει πολλή ώρα… Κανείς δεν κουράζεται!… Μόνο εμείς οι «πρωτευουσιάνοι» πάμε για ύπνο… Στις 2 το πρωί…

Όταν βγήκα το πρωί, στις οκτώ, από το σπίτι η χτεσινή παρέα συνέχιζε το τραγούδι και τη λύρα!… Οι γυναίκες τούς πότιζαν. Όποιος περνούσε τον φώναζαν, τον κερνούσαν, τον κάθιζαν στο τραπέζι… Ύστερα τα μάζεψαν, πήγαν σ’ άλλη γειτονιά, συνεχίζοντας το γλέντι και τέλος, το απόγευμα, πάλι τους βρίσκω στην πλατεία, πιο φουντωμένους, πιο κεφάτους παρά ποτέ… Τραγουδούν, αυτοσχεδιάζουν: «… η Φύση τέσσερις φορές αλλάζει μισοφόρι…». Η λύρα παίζει, αυτοί κράζουν μαντινάδες «…Να “χα τις πλεξούδες σου μια νύχτα μαξιλάρι κι ας ήθελε το πρωί ο χάρος να με πάρει…». Όλα για τον έρωτα και για τις κοπελιές: «…Η μάνα σου σε γέννησε μέσα σε μια κυψέλη, γι΄ αυτό το σώμα σου είναι γεμάτο μέλι!…». Ένας πιο κάτω σηκώνει το ποτήρι : «…Γαμώ την Παναγία σου!…»

Μα κείνος που είναι η ρίζα κι ο καρπός, όχι μόνο των Ανωγείων μα ολόκληρης της Κρήτης, είναι ο Αντώνης Ψαραντώνης. Ο αδερφός του Νίκου του Ξυλούρη. Είχα χρόνια να τον συναντήσω. Τον είδα να κάθεται σ’ ένα βιβλιοπωλείο. Σε λίγο βρισκόμασταν σε μια κορυφή μακριά απ’ το χωριό. Πίσσα σκοτάδι. Κανένα φως. Μονάχα το μισοφέγγαρο και τ’ άστρα. Και η μουσική του, και η φωνή του, κι η λύρα του… Οπτικοακουστική πανδαισία!… Άκουγα το τραγούδι κι ήταν πότε σαν να μου χάιδευε τ’ αυτί, πότε ένα ουρλιαχτό, ένας λυγμός να με τρομάζει. Δεν μιλάει πολύ. Η μορφή του, θεϊκή σαν του Δία, είναι σαν τα βράχια της σπηλιάς στο Ιδαίον Άντρον ψηλά στον Ψηλορείτη. «Εκεί πήγα χτες το βράδυ…», μου λέει κι η έκφραση του είναι σαν να πήγε στον Παράδεισο!…

Αναρωτιέμαι γιατί δεν τον ακούμε καθημερινά στο ραδιόφωνο ή μια φορά τη βδομάδα στην τηλεόραση; Γιατί να γυρίζει μήνες στην Ευ­ρώπη και να δίνει συναυλίες στην τηλεόραση στην Κολωνία, στο Μόναχο, στο Βερολίνο και το Αμβούργο; Πρέπει να πηγαίνουμε στα Βουνά να τον ακούσουμε;

Μια νύχτα στις τρεις σ’ ένα κοντινό τον ξανάδα να παίζει σ’ αρραβωνιάσματα. Κάπου τρακόσιοι καλεσμένοι. Έπαιζε και τραγουδούσε. Είχε αγκαλιάσει τη λύρα σαν να ’ταν μωρό και το φιλούσε. «Έτσι πρέ­πει…», μου ψιθύρισε.

Φεύγοντας από τα Ανώγεια πάμε να τον αποχαιρετήσουμε. Έφευ­γε για ένα άλλο χωριό, κοντά στο Ηράκλειο, για ένα γάμο. Μας κράτησε λίγο. Η γυναίκα του ευγενικιά και πρόθυμη να μας φιλέψει.

Φρούτα, παξιμάδια, τυρί, αυγά, τσικουδιά, κατσίκι, πατάτες, μας γέμισε τη σακούλα, ενώ ο Ψαραντώνης μας έδειχνε τα λαγούτα, τις λύ­ρες και μας έπαιζε πότε πότε, ενώ οι τρεις πανέμορφες κορούλες τους μπαινόβγαιναν βοηθώντας τη μάνα κι ο γιος ετοιμαζόταν να πάει μαζί του. Μας κατέβασε στο Ηράκλειο κι έτσι η τελευταία γεύση, οπτική και ακουστική, ήταν η φαμίλια των Ξυλούρηδων, ο Αντώνης Ψαραντώνης και η φωνή του…

Λένε πως η Κρήτη είναι κάτι ξεχωριστό στην Ελλάδα… Δεν είναι κάτι άλλο. Είναι η ρίζα της Ελλάδας που χάνουμε κάθε μέρα. Άνθρωποι σαν τον Ψαραντώνη μας φέρνουν χρόνια πίσω και χρόνια μπροστά.

Κι ας μην ξεχνάμε, ο Χατζιδάκις ήταν αυτός που τον ονόμασε, με το δίπλωμα που του ΄δωσα, πρώτο λυράρη της Ελλάδας…

Μίνως Αργυράκης

Ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις σε ένα από τα “Σχόλια του Τρίτου” προγράμματος της ΕΡΤ που ήταν διευθυντής εκείνη την περίοδο, περιγράφει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο την σημασία των εκδηλώσεων αυτών:

«Άνοδος Ανωγείων σημαίνει, εξ Ηρακλείου σεβαστή απόσταση κι ένα ξεδίπλωμα φανταστικής ενδοχώρας, πού τήνε λούζουν αφρικανικοί αγέρηδες κι ένα ατελείωτο μεσογειακό φως. Μια ανοδική πορεία πού όταν σταθείς, βλέπεις τους κάμπους να χύνονται ασταμάτητα στις θάλασσες και τα βουνά τ’ αντικρινά, ερωτικά ν’ ασπάζονται τον ίσκιο σου. Κι Αγώνες Λύρας πάει να πει, συνάθροιση Λυράρηδων από παντού της χώρας σ’ ένα χωρίς διάλειμμα ευγενικό αγώνισμα πού αρχίζει πέντε τ’ απόγευμα και πού τελειώνει πέρ’ απ’ τις μια, μετά το μεσονύχτι. Και μες σ’ αυτό, το ξέσπασμα τ’ ομαδικό, επιβραβεύεται αυτός, πού με τη μαστοριά και το βαθύ του αίσθημα, θα ξεδιπλώσει τους αυτοσχέδιους μαιάνδρους, πού θα περιέχουν την παράδοση ολοζώντανη, ενώ συγχρόνως θα στοχεύει και τα μελλοντικά. Θ’ αποκαλύπτει μυστικά. Τα Ανώγεια ζούνε για δυο μέρες μια μουσική εμπειρία μοναδική. Χωρίς επίσημους και τελετές, χωρίς λογύδρια εθνικά, μες στην πλατεία του χωριού, παρουσιάζεται ολόγυμνη ή φαντασία, ή έμπνευση κι ή μουσική ευαισθησία ενός ολόκληρου λαού. Του κρητικού λαού. Κι ενός νησιού. Της Κρήτης. Όταν αδιάκοπα ζεις καθημερινά την αθλιότητα των Αθηνών, με την επίσημη αστική διάβρωση της, τότες ή άνοδος των Ανωγείων είναι περίπου άνοδος των Ηλυσίων Πεδίων.

Κι όταν ή Τέχνη ή σοβαρή, ή επίσημη και ή ντελαλημένη, γίνεται Τέχνη για νεκρούς, για επιτήδειους και εχθρούς, για σαρκοβόρους ατάλαντους, τέχνη για συνδικάτα εγκλήματος, γι’ αρρώστους κι αναπήρους, τότες ή Λύρα ή Κρητική, με τις βαθιές της ρίζες, φαντάζει αθάνατη πηγή με άγιο νερό πού ξεδιψάει τους αιώνες.

Στ’ Ανώγεια όλα είναι αληθινά. Δεν υπάρχουνε πλαστικά, ούτε υποκατάστατα. Υπάρχει πέτρα, ξύλο, χρώμα και πράσινο της Γης. Ευγένεια από τη φύση κι όχι από σκοπιμότητα. Νερό και υφαντά, με ύφανση δύσκολη και μπλεγμένη, αλλά με ένα αποτέλεσμα, θάλεγα, θεϊκά απλό. Υπάρχουνε οι κάτοικοι, εντατικά γραμμένοι, λες κι ήρθαν στον κόσμο χτες. Υπάρχει και ή φωνή τους. Περήφανα κι όχι αδιάκριτα δυνατή. Για ν’ ακουστεί στην αντικρινή πλαγιά, στην παρακάτω χώρα και στα δυο άκρα του νησιού. Στ’ Ανώγεια υπάρχει ή Κρητική ματιά, πού λέει ό Καζαντζάκης. Ή εκ βαθέων δύναμη, ή από Θεού – πού λεν οι Χριστιανοί. Μόνο στην Κρήτη λειτουργεί τόσο δραματικά παρούσα ή μνήμη, και επιλέγει το ουσιαστικό για να το σπείρει στο Μέλλον.

Τ’ Ανώγεια έχουν και ένα δήμαρχο πού δεν το περιμένεις. “Ένα δήμαρχο πού δεν φιλοδοξεί να γίνει Υπουργός Πολιτισμού. Άλλα πού έχει πολύ μεγαλύτερη σχέση με τον Πολιτισμό από όση έχει ολόκληρο το Υπουργείο πού ανέφερα. Δικό του τ’ όνειρο για τους Αγώνες Λύρας – και να πού φέτος γίνονται οι δεύτεροι.

Εκείνο πού έχει σημασία είναι να στρέψουμε τη μουσική παιδεία μας έξω από το λάθος των Ωδείων και των ηλιθίων μουσικών, πού δίνουν μια απελπιστική εικόνα γι’ αυτό πού συνηθίσαμε να ονομάζουμε Μουσική. Και οι Αγώνες Λύρας αποτελούν μιαν ελπιδοφόρα αρχή και ένα κέντρισμα στο μέλλον να συνηθίσουμε ν’ ακούμε Μουσική, όχι αισθηματικά, όπως γινόταν ως τα σήμερα, αλλά με την καρδιά μαζί και με το νου. Να μάθουμε να παρακολουθούμε την μελωδική ανάπτυξη σαν μια ιδέα πού ξεδιπλώνεται αποκαλυπτικά και μας αφορά βαθύτατα και σαν ‘Έλληνες και σαν πολίτες του σήμερα. Να μάθουμε ν’ ακούμε Μουσική κι όχι σοβαροφανείς αμηχανίες ή ατάλαντες συμφωνικές σοβαροφάνειες. Οι Αγώνες Λύρας στ’ Ανώγεια είναι μια Ελληνική αρχή, για Μουσική.”

Μάνος Χατζιδάκις (Κυριακή, 13 Αυγούστου 1978)